... Với ánh mắt được tĩnh lặng nhờ năng lượng của sự hòa hợp và niềm vui
của hạnh phúc, chúng ta thấy được sự sống của vạn vật.
− William Wordsworth
Có lần, chúng tôi đưa một vị thầy của chúng tôi từ Ấn Độ sang Hoa Kỳ.
Sau một thời gian ở đây, chúng tôi hỏi ý kiến ông về sự tu tập Phật pháp
của các thiền sinh bên này. Nói chung, ông rất lạc quan về những điều
ông thấy, duy có một điều ông phê bình rõ rệt. Thầy tôi bảo, sự tu tập ở
Tây phương làm ông nhớ đến hình ảnh của những người chèo thuyền. Họ dùng
hết sức, cố gắng tinh tấn chèo và chèo... Nhưng chỉ có điều là họ đã
quên mở sợi dây cột thuyền vào bến. Ông bảo, ông thấy người ta rất kiên
nhẫn và nỗ lực tu tập để đạt đến những trạng thái thiền định cao. Những
trạng thái siêu việt, thoát ra ngoài mọi ý niệm của không gian, thời
gian, của thân và tâm. Nhưng ông không thấy người ta tha thiết gì đến
cách đối xử với nhau trong đời sống hằng ngày. Họ sẽ từ bi đến đâu đối
với một người thợ sửa ống nước đến muộn, hay một đứa bé chơi bẩn thỉu?
Họ có thật sự có mặt trong những hoàn cảnh khó chịu ấy không? Con đường
tu tập có thể đưa ta đến những trạng thái siêu việt và thăng hoa. Nhưng
con đường ấy phải bắt đầu ở ngay nơi này, chính bằng sự tiếp xúc của ta
trong đời sống hằng ngày.
Mọi chúng sinh, tất cả chúng ta, đều mong muốn được hạnh phúc. Nhưng ít
ai biết phương cách để đạt được việc ấy. Như tôi đã nói, đó cũng chính
là lý do khiến đức Phật quyết định truyền bá giáo pháp của ngài. Hãy
nhìn cuộc sống quanh ta, bạn có thấy biết bao nhiêu người muốn được hạnh
phúc, nhưng suốt đời họ lại cứ đi làm những việc mang đến khổ đau!
Trong những buổi đầu đi truyền bá giáo pháp, đức Phật chỉ dạy cho người
ta biết rộng lượng, cẩn thận trong lời nói và hành động của họ. Nếu
chúng ta muốn có hạnh phúc, điều thiết yếu đầu tiên là gìn giữ giới
luật. Đức phật dạy, một con tim đầy tình thương sẽ biểu lộ ra ngoài bằng
một thái độ chăm sóc. Đó chính là cơ bản của giới luật. Cả hai chỉ là
những khía cạnh khác nhau của cùng một sự tỏa chiếu.
Giới luật, tiếng Pali là sila, cùng với sự rộng lượng, là những nền tảng
cần thiết cho sự giải thoát. Đây vừa là bước đầu tiên của con đường tu
tập, vừa là quả trái kỳ diệu cuối cùng. Đức Phật dạy, giới luật là nguồn
gốc của cái đẹp chân thiện nhất, vượt lên trên mọi cái đẹp tầm thường,
tương đối và hư dối khác.
Giới luật là phản ảnh của tình thương sâu sắc nhất trong ta. Khi ta thật
sự biết thương mình, ta sẽ không làm hại một ai khác, vì tất cả chúng ta
đều có liên hệ mật thiết với nhau. Bảo vệ người khác cũng là bảo vệ
chính ta. Giới luật có thể được thực thi trên mọi lãnh vực: trong mối
liên hệ với chính ta, trong mối liên hệ với người khác và với cả môi
trường chung quanh.
Tất cả mọi việc trên đời này đều gắn bó rất chặt chẽ với nhau. Những gì
chúng ta nghĩ, chúng ta làm, dầu nhỏ nhoi đến đâu cũng đều có ảnh hưởng
đến một cái lớn hơn. Vì vậy, nếu chúng ta muốn tâm mình được tĩnh lặng,
muốn thấy được sự sống trong tất cả, ta cần phải biết sống trong sự hòa
hợp.
Ta không thể suốt ngày hành động bất chấp hậu quả rồi buổi tối ngồi kiết
già trên tọa cụ và muốn kinh nghiệm sự giải thoát. Mỗi phần trong sự
sống của ta đều phải hài hòa với tất cả những phần khác. Ta không thể bỏ
phần này và chỉ giữ phần kia. Đó là lý do vì sao “chánh mạng”, một chi
phần trong Bát chánh đạo, được xem là một yếu tố rất quan trọng trên con
đường giải thoát. Chẳng hạn, chúng ta không thể trong suốt tám giờ làm
việc mỗi ngày chuyên nói dối, lừa lọc, rồi vẫn cảm thấy nguyên vẹn,
không hao tổn khi ngồi xuống tu tập. Muốn được giải thoát, chúng ta cần
phải tiếp xúc với sự sống một cách trọn vẹn và thấy được mối liên hệ
giữa mình với mọi sự sống.
Đức Phật là biểu tượng của một con người nguyên vẹn nhất. Từ bi, thành
thật và tuệ giác lúc nào cũng có mặt trong ngài, cho dù ngài có ở một
mình, ở với người khác, đi đây đó hay là ngồi yên. Chúng ta cũng có thể
được nguyên vẹn như đức Phật. Và chúng ta đạt được điều ấy bằng sự thực
tập giới luật, tức sila.
Trong truyền thống Phật giáo, giới luật dành cho hàng cư sĩ có năm điều:
1. Nguyện không giết hại sinh mạng hoặc hành xử bạo động đối với người
khác.
2. Nguyện không lường gạt và trộm cắp. Không lấy những gì không phải do
mình tạo ra.
3. Nguyện không ăn nằm với những người không phải vợ hay chồng của mình.
Tôn trọng những cam kết của mình và người khác để bảo vệ hạnh phúc gia
đình.
4. Nguyện không nói những điều sai sự thật, không nói những lời gây chia
rẽ và căm thù, không loan truyền những tin không biết chắc là có thật,
và không phê phán hoặc lên án những điều mình không biết chắc.
5. Nguyện không uống rượu, không sử dụng các chất ma túy và những chất
có tính cách độc tố.
Đa số chúng ta đều nghĩ rằng mình là người tốt. Thật ra, tôi cũng tin
rằng đa số chúng ta thật sự là những người tốt. Vì vậy, khi chúng ta
nghe nói hay đọc về Năm giới của người cư sĩ, ta tự nghĩ, đó là chuyện
dĩ nhiên thôi, ta đâu có giết hại ai, ta đâu có trộm cắp của ai, ta đâu
có xúc phạm ai, nói xấu ai, hoặc say sưa gì đâu! Nhưng dù vậy, trên con
đường tu tập, tôi khám phá rằng, lúc nào ta cũng cần phải xem xét lại
những gì mình thật sự hiểu về các giới luật này. Càng thực tập giữ giới,
ta càng khám phá sâu sắc hơn các mức độ năng lượng khác nhau và sự bảo
vệ do giới luật mang lại.
Ví dụ, đa số chúng ta ai cũng biết rằng giết người là một trọng tội, vì
ta cảm nhận được thế nào là mạng sống của con người. Ta biết giá trị của
sự sống người khác, vì ta biết trân quý sự sống của chính ta. Nhưng
trong chúng ta, ít ai có thể ý thức và cảm thông được sự đồng nhất giữa
sự sống của mình và những sự sống có hình thái khác.
Chúng ta thường quan niệm rằng, giá trị của sự sống lệ thuộc vào kích
thước của một sinh vật. Ví dụ, ta có thể dễ dàng đập chết một con ruồi
nhỏ bé. Vì không thấy được mình có một sự nối liền nào với con ruồi, nên
ta có thể ra tay dễ dàng. Nhưng sự sống có mặt trong con ruồi có khác
biệt gì với sự sống có mặt trong chúng ta không? Khi ta cảm thấy xa cách
với những sự sống khác hình dạng với ta, ta có hạnh phúc hơn không, nó
có giúp ta cảm thấy nguyên vẹn hơn không?
Nếu nhìn cho thật sâu, ta sẽ thấy được tính cách đồng nhất của mọi sự
sống. Đức Phật dạy, tất cả mọi chúng sinh đều mong muốn được hạnh phúc.
Mọi sinh vật, dầu mang bất cứ hình dạng nào, cũng đều muốn có hạnh phúc.
Khi chúng ta kinh nghiệm được lẽ chung này, quan niệm về sát sanh của
chúng ta cũng sẽ tự nhiên thay đổi, và sự hiểu biết của ta về giới thứ
nhất cũng sẽ sâu sắc hơn.
Giới không trộm cắp cũng rất thâm thúy. Nó không chỉ có nghĩa là ta
không lấy những gì không phải của mình, nhưng còn phải thận trọng với
tài vật của mình nữa. Nếu lòng tham khiến ta lúc nào cũng nghĩ đến việc
trộm cắp, ta sẽ xem mọi người khác, mọi trách nhiệm và bổn phận đối với
người khác đều là những chướng ngại cho sự chiếm đoạt của mình. Ta sẽ
bất chấp và gạt hết chúng qua một bên, miễn là đạt được những gì mình
muốn. Ngay trong những hành động rất nhỏ nhặt, như là sử dụng kem đánh
răng, dầu gội đầu của ai mà không hỏi trước, cũng hàm chứa thái độ bất
chấp này của ta đối với người khác. Bạn hãy thử chú ý việc gì xảy ra
trong tâm mình lúc ấy - một cảm giác tách rời với người khác. Giới không
trộm cắp, thực tập cho sâu, sẽ giúp ta ý thức được tính chất tương quan,
sự liên hệ lẫn nhau của mọi vật trên thế giới. Vì vậy, chúng ta phải
biết chia sẻ cho nhau những gì mình có.
Trong kinh tạng Pali có những mẩu chuyện tiền thân của đức Phật, gọi là
Jtaka, kể về khi ngài còn là Bồ Tát trước khi thành đạo. Trong đó có câu
chuyện về một vị vua. Một hôm, nhà vua tuyên bố sẽ gả công chúa và tặng
phân nửa giang sơn cho bất cứ người nào có thể trộm cắp một món đồ gì đó
mà không ai hay biết. Khi tin được loan truyền ra khắp nơi, có những
chàng trai trẻ tìm đến nhà vua với những món đồ vật khác nhau trong tay.
Có người đến nói: “Con có đánh cắp được chiếc vòng bằng ngọc này, và
không ai biết cả!” Vị vua đáp: “Không được, ngươi về đi.” Một người khác
nói: “Con có trộm được chiếc xe ngựa này thật đẹp, và không ai hay biết
gì cả!” Và vị vua lại đáp: “Cũng chưa được, ngươi về đi.” Mọi người đều
bối rối, không biết ý nhà vua như thế nào.
Cho đến một ngày kia, có một chàng trai trẻ xuất hiện, nhưng không mang
theo một vật nào hết. Anh ta nói: “Kính thưa hoàng thượng, thần không có
một vật nào để dâng lên ngài.” Vị vua hỏi: “Tại sao lại không?” Người
trai trẻ trả lời: “Vì ta không bao giờ có thể lấy một món gì mà không có
ai hay biết, vì chính ta bao giờ cũng biết được việc ấy.” Và đó là câu
trả lời mà nhà vua muốn nghe. Nhà vua muốn tìm được một người nối ngôi
có đủ tuệ giác.
Thật vậy, ta lúc nào cũng biết. Mặc dù có thể trong lúc đang hành động,
chúng ta chưa hoàn toàn ý thức được rằng mình đã làm hại, đã gieo trồng
một hạt giống khổ đau cho ta và người khác. Nhưng ta vẫn biết!
Và giới thứ ba có liên quan đến vấn đề tình dục cũng thế. Một trong
những câu của ngài Sayadaw U Pandita mà tôi ưa thích nhất là “Tình dục
làm hư bộ óc.” Trong cuộc đời, ta đã thấy có biết bao nhiêu người sẵn
sàng đánh đổi cả sự nghiệp, gia đình, tình yêu, hoặc bằng hữu của mình,
chỉ để thỏa mãn dục tình trong chốc lát. Chúng ta sẵn sàng hy sinh hạnh
phúc dài lâu để đổi lấy một thú vui tạm bợ. Và khi ta bất chấp mọi sự để
thỏa mãn lòng tham muốn của mình, chắc chắn khổ đau sẽ có mặt. Trong
cuộc đời, chúng ta thấy đầy dẫy những câu chuyện ngoại tình, phản bội,
lường gạt và chiếm đoạt. Những câu chuyện ấy minh họa cho ta thấy những
tai hại của một năng lượng dục tình không được kiềm chế.
Có lần, một người bạn tôi tham dự buổi họp mặt một cộng đồng tu học. Lần
ấy, có một người bị đem ra khiển trách vì anh ta phạm giới tà dâm. Người
bạn tôi phát biểu: “Trong căn phòng này, có ai chưa từng làm một điều gì
dại dột liên quan đến tình dục?” Và không một người nào đưa tay lên. Dục
tình là một năng lực rất mãnh liệt. Một tâm linh lành mạnh đòi hỏi ta
phải biết kiềm chế dục tình, nhưng không tự hào, và không để nó xúi giục
làm một việc gì có hại cho mình và người khác.
Chúng ta cố gắng không làm hại người khác trên phương diện vật chất, như
là không sát sanh, không trộm cắp và không tà dâm. Và chúng ta cũng
tránh không gây thương tổn cho người khác bằng lời nói của mình nữa. Ta
nên ý thức rằng lời nói của mình có một năng lực rất lớn. Đâu phải lời
nói của ta thoát ra khỏi miệng rồi sẽ tự nhiên tan biến mất! Nó có một
ảnh hưởng rất to tát đến cuộc đời này. Đặc biệt, chúng ta thực tập không
nói dối, vì điều đó chỉ làm tăng thêm sự vô minh trong cuộc đời này mà
thôi.
Vài năm trước đây, tôi có một kinh nghiệm có thể minh họa rõ ràng tình
trạng si mê do sự nói dối tạo nên. Lúc ấy, tôi đang sống chung nhà với
một vài người bạn. Và có một người bạn nữ khác sống ở gần đấy quen với
tất cả chúng tôi. Chị quyết định sang Ấn Độ để học thiền. Vì biết mẹ chị
sẽ lo lắng lắm, nên chị không muốn cho bà ta biết chị đi có một mình.
Chị nói dối với bà rằng chồng chị cũng sang Ấn Độ với chị, nhưng thật ra
thì không. Chị đưa cho mẹ chị số điện thoại của chúng tôi, dặn bà gọi
đến nếu có việc gì khẩn cấp.
Hai mươi bốn giờ trước khi chị bạn ấy trở về Hoa Kỳ, mẹ chị gọi điện
thoại cho chúng tôi và hỏi: “Các cô cậu có nghe tin gì từ con gái tôi và
chồng nó không?” Người bạn trả lời điện thoại quên lời dặn của chị bạn,
đáp ngay: “Dạ có, chồng của chị mới ăn chiều ở đây, anh ấy về nhà rồi!”
Vừa lúc ấy, anh ta sực nhớ tới sự lỡ lời của mình, bèn tìm cách sửa lại
bằng cách nói dối thêm. Anh bảo: “Bác biết không, anh ấy sang Ấn Độ với
chị nhưng vì có việc gấp trong sở nên phải về sớm hơn một chút.”
Mẹ chị bạn biết ngay là có việc gì không ổn. Bác biết là chúng tôi đã
không nói hết sự thật. Bác khiếp hoảng lên: “Cậu giấu tôi điều gì phải
không? Có phải nó bị bệnh rồi không, bệnh nặng lắm phải không, hay là
còn tệ hơn thế nữa! Chuyện gì vậy, cậu phải nói cho tôi nghe đi!” Người
bạn tôi đáp: “Không, không có gì hết. Chị ấy vẫn khỏe mạnh. Ngày mai chị
sẽ về đến đây.”
Vài phút sau cuộc điện thoại đó, một người bạn khác gọi đến chúng tôi:
“Chị có biết ai vừa mới gọi tôi không? Má của chị bạn đó!” Bà ta quá
nghi ngờ và lo âu về những gì chúng tôi nói, nên đã gọi một vòng cho
những người quen, xem ai có thể nói sự thật cho bà nghe. Và bây giờ,
chúng tôi bàn với nhau phải gọi điện thoại đến tất cả mọi người quen,
dặn họ phải nói dối như thế nào nếu mẹ chị bạn ấy có gọi đến.
Rồi bỗng đâu, một người hoàn toàn xa lạ, không ai quen biết, điện thoại
đến chúng tôi. Thì ra đó là người hàng xóm của mẹ chị. Bác nhờ bà ta gọi
đến chúng tôi, hy vọng rằng nếu tôi không nói được sự thật cho bác nghe,
thì có thể kể cho một người khác. Và lần nữa, chúng tôi lại phải gọi hết
tất cả mọi người, báo động về người hàng xóm này, và dặn họ phải trả lời
như thế nào cho ăn khớp.
Giữa tình trạng kịch liệt ấy, chúng tôi lại bắt đầu nhận những cuộc điện
thoại nặc danh gọi đến, nói những lời tục tằn. Thường ngày, nếu nhận
được những cuộc điện thoại như vậy, chúng tôi sẽ không bắt điện thoại
lên nữa. Nhưng trong hoàn cảnh này, bắt buộc chúng tôi phải trả lời. Lỡ
có ai gọi hỏi về mẹ chị bạn, chúng tôi phải nói dối cho ăn khớp với
nhau!
Cuối cùng một chị bạn trong chúng tôi bỏ cuộc. Chị không còn chịu nổi
nữa. Sau đó, chị trình bày hết với mẹ chị bạn kia: “Bác nghĩ đúng, tụi
cháu đã không nói cho bác nghe hết sự thật. Sự thật là thế này: chồng
chị ấy không hề sang Ấn Độ với chị. Chị đi có một mình. Chị vẫn vui khỏe
không sao hết. Ngày mai chị sẽ về tới đây!”
Và lúc ấy có hai điều thú vị xảy ra. Thứ nhất, người mẹ vì bị nói dối
quá nhiều nên bây giờ vẫn nghi ngờ và không tin đó là sự thật. Còn điều
thứ hai, tôi nhận thấy trong tâm mình, vì đã nói dối quá nhiều, nên bây
giờ cũng không còn nhớ thế nào là sự thật nữa! Tình trạng hỗn loạn đã
chế ngự tất cả. “Mà anh chồng có thật sự sang Ấn Độ không chứ? Chuyện gì
đã xảy ra?” Một lần nữa, tôi ý thức được sức mạnh của sự thật. Chối bỏ
sức mạnh ấy chỉ đem lại cho chúng ta một sự hỗn loạn mà thôi.
Và giới chót của năm giới nói về việc cố gắng giảm bớt sự si mê của
mình, bằng mọi hình thức. Ta nguyện sẽ không dùng những chất có tính
cách làm mê mờ tâm trí hoặc khiến ta trở nên vô ý. Ý niệm này bao giờ
cũng là một đề tài tranh luận sôi nổi đối với người Tây phương. Thế nào
là “làm mê mờ tâm trí hoặc khiến ta trở nên vô ý”? Nếu như ta chỉ muốn
uống một hớp rượu nhưng không say sưa, như vậy có phạm giới không? Chung
chung thì tôi hiểu được câu hỏi ấy! Chúng ta mỗi người phải tự tìm lấy
câu trả lời cho chính mình, cho hoàn cảnh của mình. Con đường ta đi là
con đường Trung đạo, ta cần phải thấy được những gì mình cần phải làm,
trong sự quân bình, trong mỗi giây phút, khi đối diện với những trường
hợp khác nhau.
Khi tôi bắt đầu học với ngài Sayadaw U Pandita, có người hỏi ông về giới
cấm uống rượu: “Có bất cứ trường hợp nào mà ta có thể uống rượu được
không?” Tôi nhớ câu hỏi ấy được nêu lên với hy vọng câu trả lời sẽ là:
“Được, nếu ta uống có chừng mực,” hoặc, “Ta có thể uống một chút trong
trường hợp xã giao vì không muốn làm mất lòng người khác, hoặc khi đến
nhà bà con và người ta mời một ly rượu nho chẳng hạn.” Nhưng câu trả lời
thật sự của ngài U Pandita là: “Nếu như có người nào trói anh lại và đổ
rượu vào miệng anh, và anh không thích chút nào cả, chừng đó anh có thể
uống.”
Khi nghe câu trả lời ấy tôi nghĩ: “Cái đó thì hơi cực đoan!” Nhưng dù
sao, khi suy ngẫm lại lời của ngài U Pandita, tôi tự bảo: “Mình là ai mà
dám gạt bỏ những lời ông ta nói? Tại sao mình không thử khiêm tốn thực
hành theo những gì ông dạy đi, rồi biết?” Và tôi quyết định, như một sự
thử nghiệm, trong một thời gian tôi sẽ không uống một hớp rượu nào hết.
Và nhiều năm sau, tôi vẫn không uống một giọt rượu nào.
Một điều thú vị là tôi cảm thấy có một sự thay đổi rõ rệt sau lần thử
nghiệm ấy. Tôi cảm thấy như mình vừa buông bỏ được một gánh nặng. Trong
tôi dường như có một sức mạnh mới, một sự trong sáng mới, tuy rất tinh
tế. Nhưng tôi không hề tự hào về việc ấy, tôi cũng không buộc người khác
phải “Bỏ ly rượu ấy xuống!” Nó chỉ là một cảm giác thư thái trong lòng.
Tôi cảm thấy đơn giản hơn, vững mạnh hơn, và tự tin hơn. Tôi cảm thấy tự
trọng hơn.
Trong vấn đề giữ giới, nếu ta chịu thử nghiệm, thực hành thử, việc ấy
tuy đơn giản nhưng sẽ có một ảnh hưởng rất lớn. Chúng ta sẽ khám phá
rằng, mình lúc nào cũng phải cải tiến, vì sự hiểu biết về giới luật mỗi
ngày lại càng sâu sắc hơn, và chúng sẽ mang lại cho ta nhiều hạnh phúc
hơn.
Ta cũng cần hiểu rõ hơn về luật nghiệp quả. Thật ra, đức Phật dạy, ta sẽ
không bao giờ hiểu được luật nghiệp quả một cách hoàn toàn. Ngài gọi đó
là một trong bốn điều bất khả tư nghì, bốn điều không thể nghĩ bàn được
trong cuộc đời. Nhưng dù vậy, ta vẫn có thể chứng nghiệm được một phần
nào của quy luật tự nhiên này.
Luật nghiệp quả không phải chỉ là một năng lực tạo nên những biến cố
trong cuộc đời chúng ta mà thôi. Nó còn là một năng lực mạnh mẽ nhất.
Không hiểu được luật nghiệp quả, ta dễ dàng cảm thấy mình chỉ là nạn
nhân của cuộc đời: “Tại sao lại là tôi?” Chúng ta có thể cảm thấy may
mắn hoặc bất hạnh, nhưng ta vẫn nghĩ rằng hoàn cảnh xảy đến với mình,
thay vì ta là một phần của chúng. Ý thức được luật nghiệp quả tức là ta
dám đứng ra nhận lãnh trách nhiệm về tâm linh, cũng như về luân lý của
mình.
“Mọi chúng sinh đều làm chủ nghiệp quả của mình.” Tài sản thật sự của ta
thật ra chỉ có bấy nhiêu thôi. Nghiệp quả là những gì ta sẽ mang theo từ
đời này sang đời khác. Màu sắc của tác ý ta, tức những động cơ đứng phía
sau lời nói và hành động, là những hạt giống chúng ta đang gieo trồng
trong giờ phút này. Tác ý của ta là hạt giống, và khi nào đủ duyên, sớm
hay muộn gì rồi nó cũng sẽ kết thành hoa trái. Tác ý muốn cứu giúp người
khác sẽ mang lại quả hạnh phúc. Và tác ý muốn làm thương tổn người khác,
chắc chắn sẽ mang lại cho ta quả khổ đau.
Ta cũng nên nhớ rằng luật nghiệp quả không hề vận hành theo một đường
lối máy móc cứng nhắc. Đây không phải là một tiến trình nhất định bày
sẵn, mà nó cho phép rất nhiều yếu tố bất định khác ảnh hưởng đến sự chín
mùi của kết quả. Như một hạt giống được gieo trồng ngoài vườn. Quả của
nó không chỉ tùy thuộc vào tiềm năng của hạt giống ấy, mà còn vào tình
trạng của thửa vườn nữa. Tất cả những tác ý của ta đều có liên quan với
nhau. Cái này sẽ chuyển hóa và ảnh hưởng đến cái kia. Ví dụ, ta có thể
nói một lời không thật và làm hại người khác. Nghiệp quả bất thiện của
lời nói ấy sẽ lớn mạnh thêm nếu ta quen sống trong sự gian dối, lường
gạt. Và ngược lại, hậu quả ấy có thể được cải hóa tốt đẹp hơn nếu ta
quen sống với sự thật và lòng từ bi.
Đức Phật dạy, vì những tác dụng hỗ tương phức tạp của các điều kiện ảnh
hưởng lẫn nhau, ta không thể đơn giản nói rằng, một hành động này chắc
chắn sẽ mang lại một kết quả kia. Một quan niệm phổ thông về luật nghiệp
quả sẽ nói rằng, nếu bạn giết một con muỗi, thì trong đời này hoặc đời
sau, bạn sẽ bị giết hại bởi một đàn muỗi. Đức Phật dạy, nếu như luật
nghiệp quả cứng nhắc như vậy, ta sẽ không thể có cơ hội giải thoát, ta
sẽ không bao giờ chuyển hóa được những khổ đau của mình. Nhưng nếu ta
biết rằng nghiệp quả của một hành động có thể thay đổi được, tùy theo
những nhân duyên và điều kiện khác ảnh hưởng đến chúng, ta có thể giải
thoát và chấm dứt những khổ đau.
Và trong cuộc sống, lúc nào ta cũng đang tạo dựng một môi trường ảnh
hưởng. Sự huân tập những nghiệp thiện và bất thiện trong quá khứ của một
người, cũng như cá tính của người ấy, sẽ ảnh hưởng đến kết quả sau cùng.
Cùng một hành động nhưng sẽ có những kết quả khác nhau, tùy theo môi
trường nào ta đã tạo nên. Nếu như ta làm một điều bất thiện và rồi nói
dối để che giấu, ta sẽ ảnh hưởng xấu đến môi trường ấy. Và ngược lại,
nếu ta sống trong giới luật, chánh niệm và từ bi, môi trường của ta sẽ
là một không gian rộng lớn và bao la. Nếu ta có lỡ làm một việc bất
thiện, nghiệp quả cũng sẽ được chuyển hóa nhờ sự rộng lớn và cởi mở của
môi trường ấy.
Vì vậy, giáo Pháp của đức Phật, sự tu tập, sẽ bảo vệ ta. Sự bảo vệ ấy -
tạo một môi trường bao la, rộng lớn cho những hành động và nghiệp quả -
cũng chính là con đường tu tập bốn tâm vô lượng. Chúng ta tập phát triển
năng lực của từ, bi, hỷ và xả, như đức Phật dạy, cho đến một ngày tâm ta
trở nên như không trung, không bị nước sơn làm dơ bẩn, hoặc như một dòng
nước trong, không lửa nào cháy được. Mặc dù ta không thể chui vào hang
động, trốn vào rừng sâu, hoặc kéo mền đắp kín để trốn tránh nghiệp quả,
nhưng ta vẫn có thể chuyển hóa nó bằng tình thương và chánh niệm.
Hiểu được luật nghiệp quả không có nghĩa là ta sẽ trở nên một người thụ
động, như là không cần đi nha sĩ khi có một chiếc răng đau. Không phải
ta cứ ngồi đó chịu đau đớn và than: “Thôi, nghiệp mình như vậy thì phải
chịu, chứ biết sao!” Ngược lại, hiểu được luật nghiệp quả, ta sẽ nối
liền với sự sống. Ta cảm nhận được ý nghĩa cuộc đời này sâu sắc hơn. Ta
bớt bất mãn, cay cú, chống đối hoặc bám víu vào những gì xảy đến với
mình. Và ý thức đó, tự nó có một năng lượng làm vơi bớt khổ đau cho ta
rất nhiều.
Vào năm 1991, tôi có tham dự một khóa hội thảo về chủ đề cảm xúc và sức
khỏe. Buổi chiều trong khóa hội thảo, một số nhà tâm lý Tây phương có
rất nhiều kinh nghiệm về việc chữa trị những nạn nhân bị tra tấn, hành
hạ, đứng ra trình bày về vấn đề này. Các nhà tâm lý muốn đặc biệt chia
sẻ đến những cử tọa đang hiện diện, họ đều là những người đã có kinh
nghiệm trực tiếp về sự tra tấn, hành hạ.
Trước hết, họ trình bày những hậu quả tâm lý của các nạn nhân sau khi bị
tra tấn: phải sống với những hình ảnh ấy, bị khủng hoảng, tuyệt vọng,
căm hờn, cảm thấy bị chà đạp, mất hết nhân phẩm, kinh nghiệm sự cô đơn
và không còn tin tưởng một ai. Tiếp theo, họ trình bày những phương cách
để chữa trị các tình trạng đó: giúp nạn nhân đối diện với những sự căm
hờn và sợ hãi của mình, và giúp họ trở lại với cuộc đời của họ, với xã
hội chung quanh. Các nhà tâm lý trình bày những kiến thức chuyên môn của
mình với niềm tin rằng họ đang giúp đỡ những người bạn, những nạn nhân
trực tiếp: “Chúng tôi muốn trao cho các bạn món quà này, vì chúng tôi
biết rằng các bạn đã phải chịu đựng quá nhiều khổ đau.”
Sau phần trình bày rất chi tiết ấy, vị đại diện cho người Tây Tạng là
đức Đạt-lai Lạt-ma đã trả lời: “Thật ra người Tây Tạng chúng tôi không
có những kinh nghiệm giống như quý vị đã trình bày.” Ngài giải thích
thêm, mặc dù nhiều người Tây Tạng đã phải trải qua những đau đớn rất lớn
về mặt thể chất, nhưng một số kể lại rằng, họ đã thực tập niệm tâm từ
cho những người đã hành hạ họ. Họ hiểu rằng, một người đi tra tấn người
khác như vậy phải sống trong một tâm trạng rất đen tối.
Đức Đạt-lai Lạt-ma nói thêm, ngay cả những người Tây Tạng nào không thể
ban rải tâm từ đến cho kẻ tra tấn mình, họ vẫn ý thức được luật nghiệp
quả. Nhờ vậy, họ vẫn có niềm tin trước những gì đang xảy ra. Đối với họ,
những sự tra tấn này không phải là những tai họa tự nhiên xảy đến. Và họ
cũng không hề tự ti mặc cảm: “Tôi đáng phải lãnh chịu việc này.” Thay vì
vậy, họ tin rằng tất cả mọi sự đều có một ý nghĩa, một trật tự, một kinh
nghiệm mạch lạc, cho dù nó có ghê gớm đến đâu. Đó là lý do đức Đạt-lai
Lạt-ma tin rằng người dân của ông không hề bị ảnh hưởng của những trạng
thái tâm lý tiêu cực về sau.
Luật nghiệp quả không phải là để ta tự trách mình. Và nó cũng không có
nghĩa là ta đổ lỗi cho các nạn nhân: “Đó là nghiệp của các anh thì các
anh phải lãnh chịu. Ai bảo các anh làm những việc ác, giờ đây các anh
phải gánh chịu.” Hiểu được luật nghiệp quả cho thấu đáo, ta sẽ không phê
phán và cũng không trách móc một ai. Nghiệp quả không chia cách bất cứ
ai, ngược lại, nó nối liền tất cả chúng ta lại với nhau.
Trong thời gian bắt đầu tập ngồi thiền, tôi bị đau nơi đầu gối, và cái
đau này rất ghê gớm. Lúc tôi tập thiền ở Bồ-đề Đạo tràng, dường như mọi
người chung quanh tôi ai cũng ngồi trong tĩnh lặng và an lạc, chỉ có
mình tôi là bị đày đọa, giày vò bởi cái đau. Suốt buổi ngồi thiền, tôi
cứ nhúc nhích, cử động mãi, trong khi những người khác ngồi trông thật
yên bình. Tôi cảm thấy rất chán nản, không phải chỉ vì cái đau nơi chân,
mà còn vì thấy mình là một thiền sinh “dở”, ngồi không yên cứ nhúc nhích
hoài. Có một lúc, tôi tìm gặp vị thầy mình và nói với một giọng rất tủi
thân: “Tại sao chỉ có mình con là bị đau đớn nhiều thôi! Đâu có ai khác
bị khổ như con?”
Ngài Munindra thờ ơ trả lời: “Thì chắc kiếp trước cô đã hành hạ nhiều
thú vật nhỏ!” Tôi nghĩ: “Trời ơi, vậy thì ghê quá!” Lúc đó tôi mới mười
tám tuổi, chưa đủ thời giờ trên đời này để làm hại gì nhiều! Nhưng dù
vậy, tôi đã có rất nhiều mặc cảm tội lỗi. Lời tuyên bố của ngài Munindra
vô tình lại làm lớn thêm mặc cảm của tôi. Những gì tôi đã làm trong đời
này đủ thấy tội lỗi lắm rồi. Bây giờ còn nghĩ tới kiếp trước, hình ảnh
tôi đi bắt những con bướm và bứt hết cánh chúng, hoặc mổ xẻ những con
thú nhỏ, khiến tôi cảm thấy khổ sở hơn. Và tôi cộng thêm mặc cảm tội lỗi
giày vò ấy vào với cái đau nơi chân của mình.
Sau này, tôi hiểu rằng thầy tôi không phê phán hay trách móc gì tôi hết,
ông chỉ lặp lại câu trả lời ấy hoàn toàn dựa trên kinh sách. Tâm ông
không hề ghét bỏ hoặc xa cách tôi. Đối với ông, cuộc đời của chúng ta
đều mang một ý nghĩa. Việc gì cũng có những nguyên nhân của nó.
Có người hỏi đức Phật, vì sao trên đời này người ta lại gặp quá nhiều
hoàn cảnh khác biệt nhau. Ngài đáp, vì tất cả chúng ta đều là chủ nhân
của những nghiệp quả khác nhau. Ngay cả sau khi chết, sản nghiệp chúng
ta đem theo sẽ là năng lực của tác ý mình và những kết quả của chúng.
Đức Phật dạy, người nào thường sát sanh sẽ bị chết yểu, và những ai
thường phóng sinh sẽ được tuổi thọ cao. Những kẻ gây đau đớn cho người
khác sẽ bị bệnh hoạn, tàn tật và yếu đuối, và những người sống hiền hòa
sẽ được khỏe khoắn, mạnh mẽ. Những kẻ tham lam, bủn xỉn sẽ bị nghèo khó,
và những người thường bố thí sẽ được giàu sang. Những người thích tìm
học đạo lý sẽ được thông minh, và những kẻ không đoái hoài gì đến sự
thật sẽ chịu ngu đần. Những kẻ trộm cắp và tà dâm sẽ không có bạn tốt,
và những người sống đạo hạnh sẽ được kính trọng và có nhiều bằng hữu.
Nhưng đó không phải là những thực tại tuyệt đối. Chúng chỉ là những
khuynh hướng tương đối mà thôi. Đối với đức Phật, thế giới sinh tử luân
hồi này là vô thủy, vô chung. Chúng ta đã trải qua biết bao nhiêu kiếp
trong quá khứ. Trong khoảng thời gian vô tận ấy, ta đã làm tất cả. Ta
thương, ta ghét, ta trộm cắp, ta bố thí, ta tà dâm, ta đạo hạnh, ta
lường gạt, ta chân thật... Không có một điều gì mà ta chưa từng làm! Và
trong vòng sinh tử luân hồi bất tận ấy, chúng ta đã từng là cha mẹ của
nhau, anh em của nhau, vợ chồng của nhau, và kẻ thù của nhau.
Và chúng ta cũng không thể cảm thấy xa lạ hoặc tách rời với bất cứ một
người nào hoặc một sự vật nào. Vì ta đã từng là họ, đã từng là những sự
vật ấy! Không có một nơi nào trên mặt đất này mà lại không có nước mắt
ta, tiếng cười ta, nơi ta chôn nhau cắt rốn và là mồ chôn của ta... Hiểu
như vậy thì nơi đâu mà chẳng là nhà! Bất cứ ai ta gặp đều là người ta đã
từng quen biết. Và không một việc gì trên đời này mà ta không thể làm!
Vì vậy, ta không thể hiểu nghiệp quả theo một cách nông cạn hoặc hời
hợt. Đó là một sự sống rộng lớn và vô cùng tận. Trong bất cứ một giây
phút nào, mỗi khi ta kinh nghiệm một kết quả của nghiệp, cho dù đó là
thiện hay bất thiện, kinh nghiệm ấy không phải chỉ riêng ta, mà là của
tất cả chúng sinh. Và khi có một việc gì xảy ra bên ngoài, ta vẫn ý thức
rằng nó cũng là kinh nghiệm của chính ta. Như trong một giấc mơ, tất cả
nhân vật đều là những phản ảnh của tâm ta.
Nếu bạn không tin vào thuyết luân hồi, bạn vẫn có thể hiểu được những gì
tôi muốn trình bày bằng cách nhìn vào nội tâm. Dầu bạn có tin vào sự tái
sanh hay không, bạn vẫn có thể thấy được tất cả mọi trạng thái đều đang
có mặt bên trong bạn. Vì vậy, bạn không cần phải cảm thấy xa lạ, không
cần phải sợ hãi mỗi khi chúng khởi lên. Và bạn cũng không cần phải cảm
thấy cách biệt khi chúng xảy ra bên ngoài bạn. Tất cả chỉ là những biểu
hiện của tâm thức mà thôi, và chúng có muôn hình vạn trạng. Cho dù bất
cứ một việc gì xảy ra, bên trong hay bên ngoài, cho dù bạn có gặp bất cứ
một người nào đi chăng nữa, tất cả cũng chỉ là chính bạn dưới một hình
thái khác mà thôi!
Nhiều năm trước đây, khi tôi còn là một sinh viên ngành y. Trong thời
gian thực tập tại một bệnh viện, người ta đưa đến một đứa trẻ bị thương
tích vì mẹ nó đánh đập, và có cả bà ta đi theo. Lúc đó có khoảng ba mươi
sinh viên thực tập và một số nhân viên bệnh viện. Mọi người đều biểu lộ
một thái độ lạnh lùng và khinh miệt đối với người mẹ, như muốn nói với
bà: “Bà là một người tàn ác, bà rất xa cách với chúng tôi! Làm sao bà
lại có thể hành động bất nhân như vậy được?” Sau đó, khi nhóm chúng tôi
họp với nhau, có người nói lên ý tưởng ấy. Tôi đáp lại: “Tôi hiểu được
những hành động như vậy. Có lúc trong tôi cũng có những cơn giận xung
thiên có thể thúc đẩy tôi làm những việc ấy. Mặc dù tôi chắc chắn là
mình sẽ không bao giờ hành động theo sự thúc đẩy đó, vì tôi có ý thức rõ
ràng trong giờ phút ấy. Nhưng tôi thông cảm với bà mẹ, tôi không cảm
thấy hoàn toàn xa cách với bà ta.” Khi tôi vừa nói xong, ba mươi cặp mắt
đều đổ dồn về phía tôi, và một sự im lặng hoàn toàn. Tôi ngồi đó tự
nghĩ: “Mình nói có gì bậy lắm không?” Nhưng tôi biết, mặc dù những gì
tôi nói có thể làm mọi người khó chịu, nhưng đó vẫn là sự thật.
Ý thức được rằng hạnh phúc và khổ đau hoàn toàn tùy thuộc vào hành động
của mình, rằng hành động quyết định số mạng của ta, sẽ giúp ta làm chủ
được đời mình. Nếu chúng ta hiểu rằng tất cả mọi việc khởi lên đều có
nguyên nhân, ta sẽ biết cách chuyển hóa khổ đau. Ta không cần cố gắng
diệt trừ những khổ đau, khó khăn và nguy hiểm khởi lên trong đời mình.
Thay vì vậy, ta chỉ cần tìm cách thay đổi những điều kiện nào đã khiến
chúng sinh khởi, cũng như đã duy trì sự có mặt của chúng.
Khi ngồi quán chiếu lại đời mình, ta sẽ thấy những gốc rễ của khổ đau
chính là sự tham lam, sân hận và si mê. Chúng là nguồn gốc của vòng sinh
tử luân hồi. Hiểu được điều này, con đường ta đi sẽ trở nên nhẹ nhàng và
sáng suốt hơn. Ta biết rằng những khổ đau của ta thật ra không có thực
thể, chúng không phải là một thực tại tuyệt đối nào cả. Không hề có một
vật gì “cứng rắn” giam giữ ta. Thật ra, khổ đau chỉ là sự kết hợp của
những điều kiện duyên sinh mà thôi. Nếu ta thay đổi điều kiện, ta sẽ
thay đổi được vấn đề. Nếu ta thay đổi nhân, ta sẽ thay đổi quả.
Khi hành xử theo phương cách này, ta sẽ không cần đến những đường lối
bạo động, ta không cần phải lên án hoặc sợ hãi. Lúc nào ta cũng biết
mình cần làm gì. Không cần dụng công nhiều, cuộc đời ta vẫn như một dòng
nước trong mát trôi chảy thong dong về hướng hạnh phúc và an nhiên. Ta
không còn làm nạn nhân của những ngọn gió hoàn cảnh, như một chiếc lá
nổi trôi vô định, bị cuốn xô bềnh bồng đây đó. Khi tâm ta bình, thế giới
cũng bình.
Sự giữ giới sẽ là một thành trì bảo vệ ta trong cuộc đời, nó ngăn ngừa
những điều kiện nào thúc đẩy ta hành động bất thiện qua lời nói hoặc
việc làm. Trên đời này, con người nhiều khi đối xử với nhau rất tồi tệ.
Mỗi lần sau một khóa tu nhiều ngày trở về, cầm tờ báo lên đọc là tôi lại
cảm thấy thật đau lòng. Những việc chúng ta làm cho nhau chỉ chồng chất
thêm núi khổ đau. Khi hố tham, sân, si càng sâu thẳm bao nhiêu, những
hành động của ta lại càng tàn nhẫn bấy nhiêu.
Trong chúng ta ai cũng đã có cái cảm giác khi lỡ làm một điều gì sai rồi
muốn giấu kín vì sợ người khác biết. Ví dụ, ta đang nói xấu một người
nào, và chợt người ấy bước vào phòng. Bạn còn nhớ cái cảm giác “chết
rồi!” đó như thế nào không? “Họ có nghe mình nói gì không? Họ đang nghĩ
gì? Rồi họ sẽ lại đi đồn đãi gì về mình đây?” Những ý nghĩ ấy tuy nhỏ
nhoi, nhưng nó cũng có hại cho ta. Muốn thật sự có hạnh phúc, ta phải
tránh xa những tình trạng ấy.
Và ngược lại, trong chúng ta chắc ai cũng biết cái cảm giác khi ta làm
một việc gì và sẵn sàng nhận nó với một sự tự tin và tĩnh lặng, vì đó là
một việc tốt lành. Đó cũng chính là con đường cao thượng nhất, con đường
của bất hại, sẽ mang lại cho ta niềm hạnh phúc tuyệt vời. Với cảm giác
đó, ta sẽ có thể đi giữa cuộc đời với nhân phẩm, với sự nguyên vẹn, với
hạnh phúc và an lạc, với sự đơn giản và thư thái. Chúng ta lúc nào cũng
sống an nhiên, và không hề phải lo lắng người khác nghĩ gì về mình. Kinh
sách ghi lại biết bao nhiêu câu chuyện về những người đạt được giác ngộ
nhờ quán chiếu những việc thiện họ đã làm. Thật vậy, niềm vui do chúng
đem lại có một năng lượng giải thoát rất lớn.
Sống một cuộc sống bất hại là một sự bảo vệ căn bản và thiết yếu nhất mà
ta có thể ban cho hoặc tiếp nhận từ người khác. Cách sống ấy bảo vệ ta,
vì khi không hành động theo tham, sân, si, ta sẽ không mang mặc cảm tội
lỗi, khổ đau và hối hận nào trong tâm, trong giờ phút này và ngay cả khi
nhắm mắt. Và cách sống ấy cũng bảo vệ người khác, vì ngăn chặn không cho
ta biến tham, sân, si thành những hành động hoặc lời nói gây khổ đau cho
người chung quanh.
Đức Phật dạy, sự hành trì giới luật sẽ mang lại cho ta và người khác một
thái độ không sợ sệt. Chúng ta sẽ thoát ly ra khỏi mọi sự sợ hãi. Ta
không còn phải thấp thỏm lo sợ những hậu quả xấu do hành động của mình
đem lại. Và ta cũng giúp người khác bớt sợ hãi hơn nhờ niềm tin của họ
đặt vào ta. Khi nhìn thấy rõ được chính mình, ta sẽ muốn phục vụ hết mọi
chúng sinh. William Butler Yeats viết: “Chúng ta có thể làm tâm mình trở
thành một mặt hồ tĩnh lặng để người khác quây quần chung quanh, và họ sẽ
thấy được hình bóng của chính họ. Vì vậy, hãy sống một cuộc đời trong
sáng hơn, và có lẽ mãnh liệt hơn, với sự tĩnh lặng của mình.”
Nhưng sống với tâm từ và hành trì giới luật, không có nghĩa là từ đây về
sau sẽ không còn một khổ đau nào xảy đến cho ta nữa. Bởi vì khổ đau lúc
nào cũng có mặt, và có thể xảy đến cho bất cứ ai, vào bất cứ lúc nào.
Điều đó chỉ có nghĩa là ta vẫn có thể sống hạnh phúc và không sợ hãi,
dẫu cho có bất cứ việc gì xảy ra.
Có sự khác biệt rất lớn giữa một thái độ do dự, không biết phải làm gì,
và một thái độ tự tin, biết hành trì giới luật. Kinh sách diễn tả thái
độ thứ nhất giống như một người “bị đâm đầu xuống hố hầm không có chỗ
bám víu”. Tình trạng ấy chẳng có gì là thú vị. Còn thái độ tự tin, trong
sáng, biết rõ mình đang nói gì và làm gì, trong kinh gọi đó là “tiếng
gầm của một con sư tử lớn”.
Khi ta biết hộ trì Giáo pháp, Dharma, Giáo pháp sẽ hộ trì ta. Khi ta
biết nâng đỡ và gánh vác nó, nó sẽ nâng đỡ và gánh vác ta. Khi ta ôm
chặt chân lý, chân lý sẽ ôm chặt và bảo vệ ta. Chúng ta tìm một nơi
nương tựa bằng cách tạo nên những điều kiện cho nơi ấy có mặt. Đó là
luật nghiệp quả. Và con đường dẫn ta đến hạnh phúc phải là con đường
hành trì giới luật. Dharma, tức con đường giải thoát, cũng giống như một
toàn diện ảnh (hologram) mà trong bất cứ một phần nhỏ nào ta cũng thấy
được cái toàn phần. Cũng vậy, trong bốn tâm vô lượng: từ, bi, hỷ xả, ta
tìm thấy con đường bất hại; và trong những hành động bất hại ta lại thấy
được bốn tâm vô lượng, hay bốn thiên trú, bốn cõi hạnh phúc. Và đó chính
là con đường hạnh phúc chân thật đang dành sẵn cho ta.
Trang chủ
Xem Mục lục 
Viên Hiếu Thành 
Giấc mơ Trường Sơn
Tìm xuân, đón xuân
