Truyền thuyết nói Phật giáo du nhập Trung Quốc dưới thời Hán Minh đế năm Vĩnh Bình thứ 10 (67 Tl) do Thái Hâm gặp Ca-diếp Ma-đằng và Trúc Pháp Lan ở nước Trung Thiên Trúc Đại Nhục Chi (Nguyệt Thị) rước về; Hán đế bèn khiến lập chùa Bạch Mã và ở đó Ma-đằng dịch kinh Tứ thập nhị chương. Năm Vĩnh Bình 14 (70 Tl), tháng Giêng, ngày 11, đạo sĩ Chử Thiện Tín dẫn đầu 690 người từ “năm non tám núi” dâng biểu cầu được tỉ thí cao thấp với Phật đạo Tây vực. Vua chuẩn tấu, cho tổ chức thi đấu tại chùa Bạch Mã. Kinh điển của hai bên được mang ra đốt. Kinh sách Đạo giáo bị cháy thành tro hết. Kinh Phật không những không cháy mà còn phát hào quang rực rỡ. Đạo sĩ Phí Thúc Tài xấu hổ tự vẫn. Sau đó, quan Tư không Dương thành hầu Lưu Tuấn cùng với 260 người, Trương Tử Thượng cùng các sĩ tử ở kinh thành có đến 390 người; Hậu cung Ấm Phu nhân, và cung nhân Vương Tiệp dư cùng với 190 người; Ngũ Nhạc đạo sĩ Lữ Huệ Thông cùng với 620 người; thảy đều tâu vua xin xuất gia. Vua hứa khả, ra lệnh dựng 10 ngôi chùa ở Lạc Dương, và 7 chùa ngoại thành cho tăng ở; 3 chùa thành nội cho ni.

Truyền thuyết hoang đường này được chép lại hầu hết trong các bộ sử Phật giáo Trung Quốc như Quảng hoằng minh tập, Phật Tổ thống kỷ, Tăng sử lược, v.v…

Thế nhưng, những người được kể là đầu tiên xuất gia và thọ giới đúng pháp thức, được ghi nhận trong Tăng sử lược như sau: “Nguyên lai những người được gọi là tăng trong thời Hán-Ngụy, tuy cạo đầu khoác y mà có hình tướng, nhưng giới pháp chưa đủ. Lúc bấy giờ hai chúng (tăng và ni) chỉ thọ Tam quy. Từ Hán Vĩnh Bình cho đến niên hiệu Hoàng

Sơ thời Ngụy (220-226 Tl), chưa có sự phân biệt đại tăng với sa-di. Sau đó, có Tam tạng Đàm-ma-ca-la (Dharmakāla), và Trúc Luật-viêm, Duy-kì-nan v.v... mới có sự truyền Luật đúng nghĩa. Đàm-ma-ca-la, trong khoảng niên hiệu Gia Bình - Chính Nguyên (249-256), cùng với Đàm-đế, cho ra Tăng-kì giới tâm, lập pháp yết-ma của đại tăng. Đàn thọ Cụ túc ở Đông thổ bắt đầu từ đây vậy... Người thọ giới đầu tiên là Chu Sỹ Hành vậy.”[1]

Cho đến đời Dao Tần, Hoằng Thỉ 10 (408 Tl), Phật-đà-da-xá (Buddhayasās) đến Trường An, và ngay năm sau tập hợp trên 300 sư tăng khởi sự phiên dịch Tứ phần luật. Dễ thấy rằng sau khi bản dịch lưu hành, Tứ phần luật nhanh chóng gây ảnh hưởng do bởi tác phong đạo đức của Phật-đà-da-xá rất được trọng vọng, có thể trên cả Cưu-ma-la-thập về phương diện này. Cho đến chừng 60 năm sau, sau khi Huệ Quang viết “Tứ phần luật sớ” với quan điểm rằng Luật Tứ phần thuộc về Luật Đại thừa; do xu hướng tư tưởng Đại thừa, nên tăng-già Trung Quốc nhận hệ Tứ phần là luật chính truyền. Cho đến đời Đường, với công trình của Đạo Tuyên, hệ Tứ phần được hình thành có quy củ phù hợp với truyền thống xã hội Trung Quốc. Đây chỉ nói về mặt học thuật và hành trì tự giác tự nguyện. Chính thức mà nói, phải kể từ khi Luật sư Thích Đạo Ngạn du thuyết vua Đường Trung Tông, niên hiệu Cảnh Long thứ 3 (709), bấy giờ có chiếu chỉ xuống lệnh các tự viện trong thiên hạ phải chấp hành duy nhất luật Tứ phần. Từ đó, hệ Luật Tứ phần trở thành độc chiếm tại Trung Quốc.

Chúng ta biết rằng Luật Căn bản Hữu bộ là hệ chính truyền Tây Tạng. Khi người Mông Cổ thống trị Trung Quốc, hệ Luật này suốt trong triều Nguyên có thể nói là hệ chính truyền. Bởi vì người Mông Cổ

tiếp thu Phật giáo từ truyền thống Tây Tạng. Chủ xướng lập hệ Luật Căn bản Hữu bộ như là hệ chính thống cho toàn thể tăng-già Trung Quốc được đề xuất bởi Bát-tư-ba và được Nguyên đế Hốt-tất-liệt tán thành.

Trong lịch sử chinh phục và bình định Trung nguyên của Nguyên đế Hốt-tất-liệt, có hai nhà sư trợ giúp ông đắc lực qua chính sách đối với Phật giáo Trung Hoa, là Bát-tư-ba và Lưu Bỉnh Trung.

Bát-tư-ba là dịch âm từ Tạng ngữ ‘Phags-pa: “Thánh giả”, tước hiệu tôn xưng ‘Phags-pa Blo-grosr Gyal-mtshan (Thánh giả Huệ Tràng). Bát-tư-ba, sinh năm 1235 và tịch 1280 Tl, là một lạt-ma thuộc phái Śakya (Tát-ca phái), kế thừa Śakya Paṇḍita thành vị Tổ thứ năm của phái này.

hot tat liet

Năm 1240, Gödön (Khoát-đoan vương), con thứ hai của Ögödei (Oa-khoát-đài) điều quân chinh phục Tây Tạng. Tướng Dorda Darkhan dẫn 30000 quân tấn công vào Vệ Tạng, khu vực đông và trung bộ Tây Tạng, đốt cháy nhiều tự viện và sát hại các lạt-ma, nhưng chùa Rwa sgreng, tự viện danh tiếng của phái Śakya, thoát nạn. Truyền thuyết nói bấy giờ xảy ra một trận đá lở khiến quân Mông Cổ tin là do pháp thuật của các lạt-ma nên ngưng cuộc tàn phá. Tướng Dorda nghe lời khuyên của Viện trưởng tự viện ‘Bri gung, đề nghị Gödön thương lượng với lãnh đạo của các phái Phật giáo. Năm sau, 1241, quân Mông Cổ rút khỏi Tây Tạng. Cho đến năm 1244, Mông Cổ tiến quân lần thứ hai vào Tây Tạng, và bấy giờ Gödönra lệnh triệu Śakya Paṇḍita đến hội kiến. Śakya Paṇḍita (Śakya Bác học) là biệt hiệu tôn xưng để gọi Kun-dga’ rGyal-mtshan (Hoan Hỷ Tràng), vị tổ thứ tư của phái Śakya.

Bấy giờ Śakya không chỉ đại diện cho phái Śakya mà cho cả toàn Tây Tạng, có nhiệm vụ thương lượng với người Mông Cổ trong điều kiện Tây Tạng thần phục.

Śakya Paṇḍita lên đường, dẫn theo

hai người cháu là ‘Phags-pa Blo-grosrgyal-mtshan (Thánh giả Huệ Tràng), bấy giờ mười tuổi và em trai là Phyag-na rDo-rje (Kim Cang Thủ), tám tuổi, lên đường đi hội kiến Gödön. Trên đường đi, khi đến Lhasa, ông làm lễ thọ sa-di cho ‘Phags-pa (Huệ Tràng). Dọc đường đi, Śakya Paṇḍita thuyết pháp nhiều nơi nên mãi đến năm 1247 mới được hội kiến với Gödön ở Lương Châu (Cam Túc).

Trong cuộc hội kiến này, Śakya Paṇḍita nhanh chóng chinh phục Gödön bằng thuyết nhân quả nghiệp báo liên hệ đến cuộc tàn sát của quân Mông Cổ. Cũng có truyền thuyết nói do ông chữa Gödön khỏi bệnh phong cùi. Kết quả, Gödön quy y Phật.

Sau cuộc thương lượng, Gödön cử Śakya làm đại diện lâm thời cho chính quyền Mông Cổ quản lãnh toàn Tạng. Sử sách Tây Tạng nói Śakya được phong “Khri skor bcu gsum” (phong ấp mười ba vạn hộ) thuộc trung bộ Tây Tạng.

Sau đó, Śakya Paṇḍita ở luôn tại Lương Châu và năm 1251 thì tịch tại đây, trao y bát cho ‘Phags-pa thừa kế làm tổ thứ năm của phái Śakya. Bát-tư-ba cùng với em vẫn ở lại trong trại quân Mông Cổ, học tiếng Mông Cổ và y phục theo người Mông Cổ.

Năm 1251, Yügük khan (Quý-do Đại hãn) chết, Möngke (Mông-kha), anh của Kublai (Hốt-tất-liệt) lên ngôi Đại hãn. Yügük có tham vọng tây tiến chinh phục Âu châu; nhưng Möngke có ý đồ khác, tìm cách nam tiến tiêu diệt nhà Nam Tống và thống trị toàn bộ Trung Hoa.

Đế quốc Mông Cổ bắt đầu từ khi Thành-cát-tư Khả-hãn thống nhất Mông Cổ chính thức vào năm 1206, cho đến khi ông mất, năm 1227, lãnh thổ của đế chế này trải rộng trên một phạm vi 24 triệu cây số vuông, rộng gấp bốn lần đế quốc La-mã. Cho đến năm 1230 khi Oa-khoát-đài diệt Kim, Mông Cổ thống trị hoàn toàn bắc Tống, chiếm phân nửa giang san nhà Tống. Oa-khoát-đài chết,

Mông-kha lên thay, bắt đầu chiến dịch nam tiến diệt Nam Tống. Trong chiến dịch này, trước tiên cần bình định dân Hán phương bắc. Trong sách lược bình định bấy giờ, Mông-kha phải nhanh chóng giải quyết xung đột Phật và Lão, hai thế lực tôn giáo có ảnh hưởng rất lớn trong quần chúng Trung Quốc.[2]

Xung đột Phật-Lão, như đã chứng kiến, mà truyền thuyết Ma-đằng đấu phép đốt cháy kinh của Đạo giáo, tuy là truyền thuyết hoang đường nhưng đó là ấn tượng lịch sử khá đậm nét trong lịch sử truyền bá đạo Phật tại Trung Quốc. Trong thực tế, vào thời Đông Tấn (317-420) đã xuất hiện tác phẩm Lão Tử hóa Hồ kinh, tác giả là Đạo sĩ Vương Phù, đặt chuyện Lão Tử cưỡi trâu sang Ấn-độ dạy đạo và Thích-ca chỉ là một trong số các đệ tử. Dưới thời Bắc Chu Vũ đế, năm 569 Tl, Chân Loan viết "Tiếu đạo luận", nêu những điểm gọi là “khá buồn cười” trong Hóa Hồ kinh. Tuy vậy, tác phẩm này vẫn được lưu truyền và cải biến cho đến đời Đường tập thành đến 10 quyển. Sang đời Tống, lưu hành thêm một tư liệu biếm Phật của Đạo gia, với 81 bức tranh miêu tả những lần tái sinh của Lão Tử giáo hóa độ người, trong đó có lần hóa thân làm Thích-ca. Tập chuỗi tranh được gọi là Lão Tử bát thập nhất hóa đồ.

Sự xung đột Phật-Lão dẫn đến các cuộc tranh luận do Möng-kha chỉ định tổ chức được sơ lược nguyên do như sau, dẫn theo Trương Bá Thuần, “Tựa Biện ngụy lục”:

“(Tính cho đến năm Ất mão, 1255) Bọn Đại sỹ Khâu Xử Cơ và Lý Chí Thường phá hủy miếu Phu Tử ở Thiên Thành Tây kinh làm đạo quán Văn Thành. Hủy diệt tượng Phật Thích-ca, tượng Quán Âm bạch ngọc, bảo tháp xá-lợi. Chiếm đoạt 482 ngôi chùa, phổ biến ngụy thư Lão Tử hóa Hồ kinh của

Vương Phù, và Lão Tử bát thập nhất hóa đồ...”

Năm 1219, Thành-cát-tư Khả-hãn sau khi diệt triều Khwarazmina người Hồi giáo, rồi đóng quân tại A-phú-hãn (Afghanistan), và cho triệu thỉnh Đạo sĩ Khâu Xử Cơ từ Trung Quốc sang diện kiến.

Mặt khác, Khâu Xử Cơ trước đó cũng đã được vua Tống rồi đến vua Liêu mời nhưng ông thảy đều từ chối. Trong khi Đại hãn từ A-phú-hãn xa xôi kêu gọi, ông lại bất chấp khó nhọc của hành trình mà sẵn sàng lên đường. Quyết định này được giải thích, theo đó, khi thông tin về sự chinh phục của Mông Cổ suốt từ Tây vực cho đến A-phú-hãn, và Đại Tống sẽ là mục tiêu hủy diệt không thể tránh. Để mưu cầu sự tồn tại của Đạo giáo cần có chỗ dựa của triều đình khi Mông Cổ thống trị Trung nguyên, cho nên Khâu Đạo trưởng không ngại thân già và lộ trình hiểm trở. Về phía Phật giáo, có thể cũng với cảm thức tương tợ, Hải Vân cũng đã gặp Đại hãn, và từ Tây Tạng chú cháu Śakya Paṇḍita cũng tìm đến hội kiến với con cháu của Đại hãn. Những sự kiện lịch sử này cho thấy cả Lão và Phật đều ưu tư trước sự thống trị tất nhiên sẽ đến của người Mông Cổ nên tìm chỗ dựa an toàn cho sự tồn tại của mình sau này.

Cũng trong khoảng thời gian này, năm 1219, quân Mông Cổ lại đánh chiếm Lam Thành, Hải Vân được tướng Ma-hoa-lí (Mukhali) chú ý và tâu lên Thành-cát-tư, Đại hãn xuống chiếu khiến đối xử ưu ái hai thầy trò Sư, gọi họ là những người “cáo thiên”. Năm 1237, Hoàng hậu thứ hai của Thái tổ (Thành-cát-tư đại hãn) dâng tặng Sư danh hiệu “Quang thiên trấn quốc đại sỹ.”

Trên đây là những dữ kiện cho thấy người Mông Cổ đã có lưu ý đến Phật giáo Trung Quốc, và có lẽ với mức độ

kính phục nào đó.

Có thể nhân được Đại hãn đặc biệt lưu ý mà sau này, vào năm Nhâm dần (1242), Hải Vân được Hộ-tất-liệt (Hốt-tất-liệt, Kublai) mời đến dưới trướng, bấy giờ đang ở tại lãnh địa Hồ Bắc. Trên đường đi ngang Vân Trung, nghe danh Lưu Bỉnh Trung [3], Sư bèn tìm đến và đề nghị Bỉnh Trung cùng đi. Điều này cho thấy Hải Vân xem cuộc hội kiến này rất quan trọng đối với sinh mệnh của Phật giáo trước sự tấn công của Đạo giáo. Ngay sau khi hội kiến, Lưu Bỉnh Trung nhanh chóng trở thành cố vấn quan trọng cho Hốt-tất-liệt trong sách lược bình định Trung nguyên.

Hốt-tất-liệt ban đầu tham khảo Phật giáo Thiền Trung Quốc, có lẽ sau đó chưa hài lòng, nên vào năm 1253, đề nghị Khoát-đoan vương (Gödön) trao Bát-tư-ba cho mình. Bát-tư-ba bấy giờ mới 18 tuổi, chưa được chú ý nhiều. Cho đến năm 1258, Hốt-tất-liệt chính thức trở thành đệ tử của Bát-tư-ba, truyền quy giới và thọ pháp quán đảnh. Đó là năm diễn ra cuộc tranh luận Thích-Lão lần thứ ba, được dứt điểm với vai trò chính là Bát-tư-ba.

Trước đó, như đã biết trước sự hoành hành của các đạo sĩ, các nhà sư phản đối, kiến nghị lên Mông-kha đại hãn (Möngke). Đại hãn cho tổ chức cuộc tranh luận chân giả để giải quyết vào năm 1255. Trong cuộc tranh luận này, bên phía Phật giáo có Na-mo người Kashmir đến từ thời Đại hãn Oa-khoát-đài, và được Mông-kha tôn làm quốc sư. Kết quả, các đạo sĩ thua. Lệnh phải thiêu hủy các ngụy thư của Đạo giáo, và trả lại chùa chiền cho Phật giáo.

Tuy có lệnh như vậy, nhưng tình hình không được cải thiện, các đạo sĩ không nghiêm chỉnh chấp hành. Những người Phật giáo lại đệ thư khiếu tố. Mông-kha lại cho tổ chức cuộc tranh luận thứ hai, năm sau, 1256. Lần này đại diện phía Phật giáo

là Karma Pakshi, vị lạt-ma thuộc phái Karmapa Tây Tạng, rất được Mông-kha kính trọng. Kết quả vẫn như lần trước, các đạo sĩ thất bại.

Nhưng cũng như lần trước, tình hình vẫn không cải thiện. Trái lại, còn trở nên căng thẳng hơn. Những người Phật giáo lại kiện cáo, dẫn đầu bởi Phước Dụ Trưởng lão chùa Thiếu Lâm. Lần này Mông-kha giao cho Hốt-tất-liệt giải quyết. Một cuộc tranh luận Phật-Lão lại được tổ chức vào năm 1258. Bên Phật giáo có Bát-tư-ba và Lưu Bỉnh Trung. Hốt-tất-liệt đích thân chủ trì tài phán. Giao ước thắng bại: nếu Đạo sĩ thắng, các sư tăng phải đội mão khoác Đạo phục, làm đạo sĩ. Nếu bên Phật thắng, sách Đạo giáo ngụy thư phải bị đốt, đạo sĩ phải cạo đầu làm tăng...

Kết quả, các đạo sĩ Lý Chí Thường đuối lý, phải y ước thi hành, lệnh dẫn 17 đạo sĩ sang chùa Long Quang cạo đầu làm tăng, đốt ngụy kinh 45 bộ, trả lại chùa Phật 237 khu.

Năm 1259, Đại hãn Mông-kha (Möngke) chết, Hốt-tất-liệt lên ngôi Đại hãn. Ngay trong năm đó, phong Bát-tư-ba làm Quốc sư với tôn hiệu “Tam giới Pháp vương” (khams gsum chos kyi rgayl po), trao cho ngọc ấn, làm Pháp chủ Trung nguyên, thống lãnh thiên hạ giáo môn, tổng lý sự vụ tôn giáo trong toàn đế quốc Nguyên Mông. Sau đó, trở về Tây Tạng. Chí Nguyên năm thứ 7 (1270), Bát-tư-ba phụng chiếu Hốt-tất liệt chế văn tự cho Đại Nguyên.

Năm 1269, Bát-tư-ba hoàn thành hệ thống văn tự Mông Cổ dâng lên Hốt-tất-liệt, chiếu chỉ ban hành các châu quận áp dụng, các quan lại phải học.

Năm sau, 1270, Bát-tư-ba biên soạn Xuất gia thọ cận viên yết-ma nghi phạm, nghi thức xuất gia thọ giới cụ túc theo hệ Luật Căn bản Hữu bộ, truyền thống chính của tăng-già Tây Tạng. Kèm theo bí-sô học tập lược pháp, tóm tắt 253 điều khoản (học xứ) trích từ

Giới kinh của tỳ-kheo theo hệ luật Căn bản. Sau khi dịch thành Hán văn, chiếu chỉ ban hành áp dụng cho toàn thể tăng-già trong các khu vực Hán, Mông, Tây Hạ, Cao Ly, Đại Lý, Hồi Hột. Luật Tứ phần, hệ Luật chính thức của Phật giáo Hán được chính thức thay thế bằng hệ Luật Căn bản Hữu bộ của Phật giáo Tây Tạng.

Triều Nguyên Thế tổ Hốt-tất-liệt, niên hiệu Chí Nguyên thứ 16, Tl 1927, Bát-tư-ba tịch. Sau khi tịch, suốt trong triều đại Nguyên, Bát-tư-ba vẫn rất được tôn sùng. Cho đến khi người Trung Quốc đánh đuổi quân Mông Cổ, triều đại Nguyên thống trị Trung Quốc chấm dứt, Phật giáo trong truyền thống Tây Tạng cũng theo gót quân Nguyên lui về thảo nguyên sa-mạc. Ảnh hưởng Bát-tư-ba trong lịch sử Phật giáo Trung Quốc ít được biết đến. Hệ Luật truyền thừa của Căn bản Hữu bộ cũng tàn lụi từ đó.

Trong sách lược bình định Trung nguyên của Hốt-tất-liệt, qua những sự kiện chiêu hiền, và xử lý xung đột Phật-Lão một cách mềm dẻo, chúng ta có thể có hai ấn tượng nổi bật, đó là có xu hướng thiên vị Phật giáo trong đó hệ Phật giáo Tây Tạng trở thành chủ đạo, và chế tác văn tự Mông Cổ thay thế Hán tự. Về xu hướng Phật giáo, ông vận dụng cả Phật giáo Hán và Tạng. Mặc dù trong tư tưởng, sự thiên vị Phật giáo có thể do tín ngưỡng nhiều hơn là sách lược chính trị, nhưng trong hai hệ Phật giáo, ông đã nâng cao vai trò của Bát-tư-ba lên tầm mức vĩ đại không chỉ vì lòng sùng kính nhưng không phải không có ý đồ thay thế truyền thống Phật giáo Trung Quốc bằng Phật giáo Tây Tạng. Mặc dù giới Tăng lữ Trung Quốc như sư đồ Hải Vân và Lưu Bỉnh Trung (pháp danh Tử Thông) cũng đóng góp không ít cho sự nghiệp đế vương của Hốt-tất-liệt.

Sự kiện quy định hành trì hệ Luật Căn bản Hữu bộ thay cho hệ Luật Tứ phần đáng được nhận thức rằng một khi thay đổi chế độ sinh hoạt của tăng-già, vốn là mạng mạch của Phật pháp, tất cũng thay đổi cả tập quán tư duy, và rồi người Mông Cổ sẽ ngự trị Trung nguyên không phải chỉ bằng vũ lực, mà thống trị cả mặt văn hóa. Văn tự Mông Cổ do Bát-tư-ba sáng chế thay thế văn tự Hán, đó là cơ sở để thiết lập cơ sở cho một nền văn hóa Mông Cổ đối trị văn hóa lâu đời của người Hán. Luật Căn bản Hữu bộ thay thế Luật Tứ phần, là cơ sở cho một ý thức mới: ý thức hệ dân tộc Mông Cổ.

Nhưng ý đồ của Hốt-tất-liệt, dựa trên Phật giáo Tây Tạng để thống trị Trung Quốc không chỉ bằng vũ lực mà còn cả về tư tưởng, tôn giáo, chính trí xã hội; nếu suy luận này của chúng ta không lạc hướng, thế thì lịch sử chứng tỏ ý đồ này đã thất bại. Ý nghĩa của sự thất bại này thuộc phạm vi nghiên cứu của các nhà văn hóa và sử học.

---

[1] Đại Tống Tăng sử lược, Tán Ninh (919-1001) soạn, T54, No. 2126, tr. 238b3. Cao tăng truyện, Lương Sa-môn Thích Huệ Hạo soạn, quyển 1, truyện Đàm-ma-ca-la. T50n2059, tr.324c15. - Đàm-ma-ca-la (Dharmakāla, Hán dịch: Pháp Thời), gốc Trung Ấn, đến đất Ngụy năm Hoàng sơ thứ 3 (222 TL); đến năm Gia bình 2 (250 TL) dịch Tăng-kì giới tâm, lập pháp yết-ma thọ giới. Trúc Luật-viêm, hoặc gọi là Trúc Tương-viêm, Trúc Trì-viêm (không rõ gốc Phạn), đến đất Ngô dưới thời Tôn Quyền năm Hoàng vũ thứ 3 (225), cùng dịch một số Kinh với Duy-kì-nan. Duy-kì-nan, hoặc âm là Duy-chỉ-nan, Hán dịch là Chướng Ngại (Vighna) đến Đông Ngô cùng lúc với Trúc Luật-viêm. Đàm-đế, ngưới An-tức (Cổ Ba-tư, Ashkāniān), đến đất Tào Ngụy

trong khoảng niên hiệu Chính nguyên (254-256). Chu Sỹ Hành, còn có hiệu là Bát Giới, người Dĩnh xuyên; cũng là ngưới Hán đầu tiên Tây du, đi sưu tầm Kinh Phật trong các vùng Tây vực.

[2] Sechin Jagchid: "The Mongol Khans and Chinese Buddhism and Taoism", The Journal of the International Asociation of Buddhist Studies, vol. 2, 1979; p. 7-28.

[3] Lưu Khản, pháp danh Tử Thông, ngay sau khi lên ngôi Đại hãn, Hốt-tất-liệt khiến đổi tên là Lưu Bỉnh Trung, không dùng pháp danh nữa để tiện việc tham dự triều chính, sung Đồng nghị Xu mật viện, phong Thái bảo Tham dự Trung thư sảnh (phủ Thừa tướng), tước Quang lộc đại phụ. Phật Tổ thống ký, quyển 48, T49n2035, tr. 433c25. Phật tổ lịch đại thông tải, quyển 21, T49n2036, tr 705c27.Cf. In the Service of the Khan: Eminent Personalities of the Early Mongol-Yüan, ed. by Igor de Rachewitz (1993), p. 245-269.





Notice: Undefined offset: 3558 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3559 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3560 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3561 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3562 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3563 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3564 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3565 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3566 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3567 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3568 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3569 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3570 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3571 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3572 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3573 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3574 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3575 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3576 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3577 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3578 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3579 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3580 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3581 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3582 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3583 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3584 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3585 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3586 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3587 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3588 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3589 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3590 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3591 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3592 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3593 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3594 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3595 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3596 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3597 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3598 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3599 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3600 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3601 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3602 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3603 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3604 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3605 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3606 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3607 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3608 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3609 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3610 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3611 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3612 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3613 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3614 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3615 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3616 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3617 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3618 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3619 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3620 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3621 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3622 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3623 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3624 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3625 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3626 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3627 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3628 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3629 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3630 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3631 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3632 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3633 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3634 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3635 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3636 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3637 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3638 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3639 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3640 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3641 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3642 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3643 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3644 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3645 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3646 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3647 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3648 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3649 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3650 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3651 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3652 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3653 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3654 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3655 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3656 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3657 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3658 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3659 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3660 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3661 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3662 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3663 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3664 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3665 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3666 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3667 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3668 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3669 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3670 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3671 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3672 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3673 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3674 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3675 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3676 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3677 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3678 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3679 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3680 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3681 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3682 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3683 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3684 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3685 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3686 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3687 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3688 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3689 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3690 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3691 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3692 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3693 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3694 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3695 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3696 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3697 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3698 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3699 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3700 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3701 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3702 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3703 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3704 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3705 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3706 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3707 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3708 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3709 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3710 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3711 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3712 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3713 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3714 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3715 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3716 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3717 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3718 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3719 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3720 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3721 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3722 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3723 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3724 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3725 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3726 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3727 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3728 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3729 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3730 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3731 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3732 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3733 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3734 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3735 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3736 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3737 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3738 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81

Notice: Undefined offset: 3739 in /ssd/data/rmth2012/includes/thuphong.php on line 81