Tắc số 33: Chẳng tâm chẳng Phật (Phi tâm phi Phật)[1].

非心非仏

Bản tắc:

Một hôm, Hòa Thượng Mã Tổ[2] nhân tăng hỏi:

-Phật là gì?

mới đáp rằng:

-Chẳng phải tâm, chẳng phải Phật.

Bình Xướng:

Vô Môn nói rằng:

Nếu hiểu thấu suốt được điểm này thì công việc tu thiền xem như đã hoàn tất.

Tụng:

Bèn có bài tụng:

Lộ phùng kiếm khách tu trình....
Bất ngộ thi nhân mạc hiến....[3]
Phùng nhân thả thuyết tam phân,
Vị khả toàn thi nhất phiến[4].

路　逢 劍 客 須 呈 
不　遇 詩 人 莫 獻 
逢　人 且 說 三 分 
未　可 全 施 一 片 

(Gặp trang kiếm khách nên trình (kiếm),
Chẳng phải thi nhân chớ tặng (thi).
Với người cứ nói sơ là đủ,
Đừng đem gan ruột tỏ làm chi.)

Lược dịch lời bàn của Giáo sư Akizuki Ryômin:

Tắc “Phi Tâm Phi Phật” này liên quan mật thiết với tắc 30 “Tức Tâm Tức Phật”.

Chữ “phi” có nghĩa “không phải là”, theo sau nó nhất định phải là một danh từ (thể ngôn). Như thế, Phi Tâm Phi Phật nghĩa là “Không phải là tâm, không phải là Phật”, nói khác đi, là sự phủ định hai danh từ Tâm và Phật. Phi khác với “bất” vì sau “bất” phải là động từ hay hình dung từ (tính từ), ghép với nhau để trở thành một trạng từ (phó từ) hàm ý phủ định. Phi là chữ đối nghịch với Thị, trong khi Thị có nghĩa khẳng định “là” thì Phi có nghĩa phủ định “không phải là”. Phi có thể viết là “bất thị”, nhưng nếu “phi” hay được dùng trong văn viết, “bất thị” thường thấy trong văn nói.

Thế thì, về mặt ngữ nghĩa, rõ ràng cụm từ “Phi Tâm Phi Phật” là cách diễn tả đối nghịch của “Tức Tâm Tức Phật”. Một bên thì bảo “Tâm, ấy tức là Phật”, bên kia lại nói: “Không phải là Tâm, không phải là Phật”. Chả lẽ lúc đầu Mã Tổ nói một câu, sau lại nói một câu khác trong tư thế phủ định câu trước hay sao?

Nhân đây, thấy cần nhắc lại một cuộc vấn đáp khác của Thiền sư Mã Tổ với đồ đệ, chép trong Truyền Đăng Lục, chương Mã Tổ:

Tăng: Vì cớ gì thầy lại dạy “Tức Tâm Tức Phật”?

Sư: Vì ta muốn dỗ trẻ con nín khóc!

Tăng: Khi nó đã nín rồi thì làm sao?

Sư: Dạy “Phi Tâm Phi Phật”.

Tăng: Nếu có một nhân vật nào không nằm trong hai trường hợp ấy, thầy dạy điều chi?

Sư: Lúc đó, ta sẽ nói với ông ta: “Bất thị Vật!”

“Bất thị Vật” có nghĩa: “Không phải là chúng sinh!”. Về ý nghĩa của câu này, xin tham khảo tắc 27 Bất Thị Tâm Phật đã nói ở trên. Còn nơi đây, ta chỉ giới hạn sự suy ngẫm của mình trong sự so sánh diễn biến thấy trong hai câu đầu tiên, như tôi cũng đã thử làm chuyện đó trong lời bàn về tắc 30 Tức Tâm Tức Phật.

Tắc số 33: Chẳng tâm chẳng Phật (Phi tâm phi Phật)[1].

非心非仏

Bản tắc:

Một hôm, Hòa Thượng Mã Tổ[2] nhân tăng hỏi:

-Phật là gì?

mới đáp rằng:

-Chẳng phải tâm, chẳng phải Phật.

Bình Xướng:

Vô Môn nói rằng:

Nếu hiểu thấu suốt được điểm này thì công việc tu thiền xem như đã hoàn tất.

Tụng:

Bèn có bài tụng:

Lộ phùng kiếm khách tu trình....
Bất ngộ thi nhân mạc hiến....[3]
Phùng nhân thả thuyết tam phân,
Vị khả toàn thi nhất phiến[4].

路　逢 劍 客 須 呈 
不　遇 詩 人 莫 獻 
逢　人 且 說 三 分 
未　可 全 施 一 片 

(Gặp trang kiếm khách nên trình (kiếm),
Chẳng phải thi nhân chớ tặng (thi).
Với người cứ nói sơ là đủ,
Đừng đem gan ruột tỏ làm chi.)

Lược dịch lời bàn của Giáo sư Akizuki Ryômin:

Tắc “Phi Tâm Phi Phật” này liên quan mật thiết với tắc 30 “Tức Tâm Tức Phật”.

Chữ “phi” có nghĩa “không phải là”, theo sau nó nhất định phải là một danh từ (thể ngôn). Như thế, Phi Tâm Phi Phật nghĩa là “Không phải là tâm, không phải là Phật”, nói khác đi, là sự phủ định hai danh từ Tâm và Phật. Phi khác với “bất” vì sau “bất” phải là động từ hay hình dung từ (tính từ), ghép với nhau để trở thành một trạng từ (phó từ) hàm ý phủ định. Phi là chữ đối nghịch với Thị, trong khi Thị có nghĩa khẳng định “là” thì Phi có nghĩa phủ định “không phải là”. Phi có thể viết là “bất thị”, nhưng nếu “phi” hay được dùng trong văn viết, “bất thị” thường thấy trong văn nói.

Thế thì, về mặt ngữ nghĩa, rõ ràng cụm từ “Phi Tâm Phi Phật” là cách diễn tả đối nghịch của “Tức Tâm Tức Phật”. Một bên thì bảo “Tâm, ấy tức là Phật”, bên kia lại nói: “Không phải là Tâm, không phải là Phật”. Chả lẽ lúc đầu Mã Tổ nói một câu, sau lại nói một câu khác trong tư thế phủ định câu trước hay sao?

Nhân đây, thấy cần nhắc lại một cuộc vấn đáp khác của Thiền sư Mã Tổ với đồ đệ, chép trong Truyền Đăng Lục, chương Mã Tổ:

Tăng: Vì cớ gì thầy lại dạy “Tức Tâm Tức Phật”?

Sư: Vì ta muốn dỗ trẻ con nín khóc!

Tăng: Khi nó đã nín rồi thì làm sao?

Sư: Dạy “Phi Tâm Phi Phật”.

Tăng: Nếu có một nhân vật nào không nằm trong hai trường hợp ấy, thầy dạy điều chi?

Sư: Lúc đó, ta sẽ nói với ông ta: “Bất thị Vật!”

“Bất thị Vật” có nghĩa: “Không phải là chúng sinh!”. Về ý nghĩa của câu này, xin tham khảo tắc 27 Bất Thị Tâm Phật đã nói ở trên. Còn nơi đây, ta chỉ giới hạn sự suy ngẫm của mình trong sự so sánh diễn biến thấy trong hai câu đầu tiên, như tôi cũng đã thử làm chuyện đó trong lời bàn về tắc 30 Tức Tâm Tức Phật.