Cánh đồng bằng Bắc Bộ phẳng lì trước khi chạy xoải ra bờ biển, ở rìa đông bắc có một dãy núi chặn đứng như một tấm bình phong thiên nhiên, giữa đám núi lô xô, đột khởi một ngọn núi cao vút, sừng sững, cây cối xanh rì, mây phủ hầu như suốt quanh năm ngày tháng, đó là núi Yên Tử ở nơi giáp giới Hải Dương, Bắc Giang và Quảng Yên (cũ), được coi là danh sơn của miền Hải Đông xưa.

Núi Yên Tử cao 1.068 mét nay thuộc thị xã Uông Bí (tỉnh Quảng Ninh) cách trung tâm thị xã 14km về phía Tây Bắc. Chặng đường hành hương từ chân núi lên ngôi chùa cao nhất ở khu Yên Tử dài gần 30km. Trước hết, khi tới chân núi theo một lối mòn bạn rẽ tay phải, đang còn trong cảnh rậm rạp đã nghe thấy tiếng nước chảy róc rách, đó là suối Giải Oan trong veo chảy ngoằn ngoèo trên nền đá cuội và sỏi trắng. Vào mùa xuân sau Tết khi tiết trời dịu mát, rừng Yên Tử nảy lộc đơm hoa, khách thập phương thuộc nhiều lứa tuổi, trong nước và ngoài nước rộn ràng đổ về Yên Tử trẩy hội, nhắm đỉnh núi mờ sương hăm hở bước tới.

Hệ thống chùa tháp Yên Tử gồm 20 công trình lớn nhỏ tập trung trên sườn phía đông của ngọn núi trong khu vực giới hạn bởi suối Vàng phía tây và thác Tử phía đông. Suối và thác đều xuất phát từ độ cao 700m cạnh chùa Vân Tiêu, chảy quanh co xuống chân núi rồi hợp dòng với nhau dưới gốc cây sung cổ thụ và đổ vào suối Giải Oan. Đường đi qua hệ thống chùa tháp là đi trong rừng trúc, dưới bóng tùng, với âm hưởng róc rách không cùng của suối Vàng, thác Tử. Vãng cảnh Yên Tử thật sự là một cuộc leo núi đầy thú vị. Nơi đầu tiên ta đến là chùa Giải Oan với con suối Giải Oan chảy qua trước chùa, nước trong như pha lê. Trước sân chùa sum suê từng khóm loa kèn màu hoàng yến chen lẫn màu trắng mịn, xung quanh chùa có 6 ngọn tháp, lớn nhất là tháp mộ vua Trần Nhân Tông , hai bên là tháp mộ sư Pháp Loa và sư Huyền Quang, tổ thứ hai và thứ ba của phái thiền Trúc Lâm.

Chùa Hoa Yên và các chùa xung quanh tạo nên quần thể kiến trúc chính của khu Yên Tử. Chùa có quy mô lớn nhất và đẹp nhất cho nên còn có tên là chùa Cả, được xây dựng trên dải đất hình cánh sen bao quanh sườn núi gồm hai phần : tiền sảnh và hậu cung rộng khoảng 150 m² thờ hàng chục pho tượng lớn toàn bằng đồng, lớn nhất là tượng Trần Nhân Tông đặt ở chính giữa hậu cung, ngồi xếp bằng trên đài sen, vẻ mặt không gợn chút trần tục. Gian bên trái chùa, trước tiền sảnh treo một quả chuông lớn đúc thời Lê mạt có khắc bài minh hàng ngàn chữ nói về lịch sử phái thiền Trúc Lâm. Xưa kia trên mặt bằng chùa Trúc Lâm có lầu chuông, lầu trống, am Thiền định, nhà dưỡng tăng, nhà khách nay không còn. Bên phải chùa là suối Ngự Dội (nơi vua tắm), một đoạn của suối Vàng chảy ngầm trong núi đến đây vọt ra thành một đường cong lắp lánh ánh bạc.

Đến chùa Hoa Yên vào buổi chiều tà, du khách đã qua nửa chặng đường leo núi Yên Tử, được mời nghỉ chân qua đêm tại chùa để lấy lại sức sáng hôm sau tiếp tục cuộc hành trình. Đêm ở chùa thật kỳ ảo, trong không gian mênh mông, văng vẳng tiếng suối róc rách, tiếng trúc rì rào, tiếng tắc kè thảng thốt, đâu đây thoang thoảng mùi hương phong lan, mộc miên, trứng gà, hoa dẻ...

Từ am Ngọa Vân đi lên con đường gần như dựng đứng. Sen đất mọc thành bồn trong những kẽ đá ven đường, lá hoe vàng, ram rám và tròn xoe, hoa năm cánh, hồng tươi và mỏng, tỏa mùi hương dịu nhẹ, lan trắng, lan tía mọc chen trong khóm trúc, hoa loa kèn nở rộ, phong lan buông từng chùm vàng hay trắng, dọc đường trên mỗi quãng ngắn có một cây vạn tuế lá xanh thắm bốn mùa. Ở một vị trí cheo leo hiện ra chùa Bảo Sái với các tượng đồng của ba vị tổ Trúc Lâm, phía sau chùa là am Ngộ Ngữ với bệ đá hình chữ nhật, tương truyền đây là nơi Trần Nhân Tông hàng ngày nằm giảng đạo cho sư Pháp Loa, cạnh am là giếng Thiêng nước trong vắt và cây gạo lớn thân tròn cao và thẳng vút mọc bên giếng, tàn xòe rộng, mùa hè gạo nở hoa, tàn cây đỏ như vầng lửa bùng lên mái am, dưới gốc gạo một con cọp đá cao 60cm quỳ hai chân trước nhìn vào am hiền lành và chăm chú như đang nghe kinh.

Từ chùa Giải Oan đến chùa Bảo Sái là đường rừng, trúc, mai, giang bạt ngàn, mọc ken dày, thẳng tắp, mái lá rậm rạp, mượt mà phủ quanh các mái chùa, đỉnh tháp và rủ xuống hai bên lối đi. Ở đây ngoài nhiều loại trúc thường thấy có loại trúc hóa rồng thân vàng đậm, đốt chỗ thưa chỗ mau, gốc trồi lên mặt đất uốn cong với bộ rễ dày và xoăn tựa đầu rồng. Về mùa xuân, dưới những cơn mưa bụi, các loại măng bật lên từ lớp đất ẩm ướt phủ đầy lá mục : măng giang mập mạp, măng trúc vàng ánh, măng mai mảnh dẻ, tất cả đều mọc thẳng, nhọn hoắt làm cho rừng Yên Tử trẻ lại, đầy sức sống sau mùa khô hanh lạnh lẽo. Rừng trúc là sản phẩm vô tận của Yên Tử, tượng trưng cho sinh lực dẻo dai và vẻ đẹp thanh bạch của thiên nhiên, có lẽ vì vậy Trần Nhân Tông đã lấy tên Trúc Lâm đặt tên cho phái thiền do ông sáng lập. Làm bạn với trúc, mai, giang là các loài chim. Chiều chiều khi hoàng hôn xuống, vô vàn cu xanh, cu đất, chào mào, cà cưỡng,cò lửa, chích chòe... bay về ngủ, đậu rợp rừng trúc, kêu chao chác, inh ỏi.

Cổng Trời, Chợ Trời, Hồ Sen (bằng đá) nằm chênh vênh dọc đường. Cổng trời là nơi con đường luồn qua giữa hai vách đá, đi tiếp vài trăm mét, trên sườn núi lúp súp cây dại thấy đột ngột hiện lên trong màn sương mờ ảo một nhà sư mặc áo thâm hai tay chắp trước ngực đứng lặng lẽ nhìn ra lối đi như đang cầu nguyện. Đó là một mảng đá cao 3,5m tương truyền là tượng sư An Kỳ Sanh tu hành đắc đạo và hóa thành phật đã nhập vào mảng đá này. Dưới chân tượng có am nhỏ. Vùng chóp núi Yên Tử là một sàn đá nguyên khối hình cánh quạt, nghiêng từ tây sang đông. Chùa Đồng ở trên mô đá cao nhất và khá bằng phẳng như cái chốt của chiếc quạt. Cạnh chùa có một phiến đá rộng phẳng phiu, đó là Bàn cờ tiên. Điều kỳ lạ làm cho ta sửng sốt khi đặt chân lên sàn đá khổng lồ của vùng chóp núi ấy là sự hiện diện của một rừng sú lộng nguyên sinh và những khối đá in ngấn sóng, lác đác trong một số hốc đá có vỏ hà, vỏ sò. Như thế là ở độ cao 1.068m của chóp núi chon von ta lại gặp hình ảnh của biển cả ! Rừng sú lộng chiếm trên 2/3 bề mặt của sàn đá với diện tích hàng ngàn mét vuông. Sú ở đây cũng giống loại sú  mọc ven bãi biển, nhưng là sú cổ thụ cao chừng 2m gốc to tròn, sụn xuống, ngọn thắt lại, cong queo, cành sần sùi, lưa thưa vài chiếc lá cứng nhỏ, chim vẹt mỏ đỏ đuôi xanh từ trong rừng sú bay vút ra kêu cheo chét. Cạnh mép rừng sú dọc theo lối lên chùa có nhiều khối đá lạ, vuông vức như được ghè đẽo, xếp nối tiếp cạnh nhau. Ở các khối đá này đều có những đường lõm nông, rộng, nhẵn thẳng tắp và đều cách mặt trên một quãng bằng nhau, đó là những ngấn sóng. Ngấn sóng trên các khối đá và rừng sú lộng ở trên chóp núi Yên Tử cho thấy rằng cách đây hàng trăm triệu năm nơi này còn là mặt bằng ven biển.

Đứng sừng sững cạnh rừng sú lộng và trước cửa chùa Đồng là bia Phật, một vách đá thiên nhiên cao 3,5m, rộng 2m có khắc chữ « Phật » cao 60cm.

Rời chùa Đồng để xuống núi, du khách còn ngẩn ngơ tiếc mãi cảnh trí thần tiên với dàn nhạc thiên nhiên vĩ đại và nhạc cụ là đá núi, và nhạc công là gió biển...
 

Lê Văn Hảo