Người con biết công ơn cha mẹ được xem là một trong những yếu tố củng cố chánh kiến trong đời sống. Hầu như không có chỗ nào trong kinh tạng có sự phân biệt ân đức của cha và mẹ. Cả hai không thể so sánh và người con thực sự kính yêu cha mẹ không nên ưu ái riêng người nào. Người Ấn xưa đi tìm điềm lành ở nơi thần thánh huyền bí, nhưng Đức Phật không công nhận như vậy, Ngài dạy:

Hiếu dưỡng mẹ và cha
Nuôi dưỡng vợ và con
Làm nghề không rắc rối
Là điềm lành tối thượng.
-- Kinh điềm lành, Suttanipāta

Người con phải hiếu dưỡng như thế nào cho đúng pháp cũng được giảng dạy cụ thể trong kinh tạng, sau đây là vài đoạn trích.

Người con coi cha mẹ như những người trông nom con cái, giữ nhà cửa cho mình, nghĩ rằng lo cho cha mẹ đầy đủ là trọn đạo. Đó là một thiếu sót nghiêm trọng về phương diện tâm lý. Người con chí hiếu phải kính cha mẹ như lời trong Tăng chi bộ kinh vừa nêu. Ngoài ra còn phải quan tâm đến nhu cầu tinh thần của cha mẹ. Ít ra cũng dành thời gian tìm xem cha mẹ của mình nghĩ gì, vui buồn ra sao để kịp lúc chăm sóc và làm cha mẹ vui lòng. Điểm khác biệt lớn về chữ hiếu của đạo Phật so với các tôn giáo khác là ở cách giải quyết vấn đề tinh thần. Chúng ta sẽ hiểu rõ qua vài trích dẫn tiếp theo đây.

Trong kinh Thi của Nho giáo có một bài ca dao nổi tiếng nói về công ơn cha mẹ.

Phụ hề sinh ngã
Mẫu hề cúc ngã
Ai ai phụ mẫu
Sinh ngã cù lao
Dục báo thâm ân
Hạo thiên võng cực.

Cha sinh ta! mẹ nuôi ta!
Nhớ ơn cha mẹ, xót xa tấc lòng !
Thương vì khó nhọc vô cùng,
Nhớ ơn cúc dục, nhớ công sinh thành
Sánh cùng trời rộng mông mênh,
Ơn sâu muốn báo, hỏi mình làm sao?
( Lê Phục Thiện dịch)

Biết ơn sâu dầy của cha mẹ nhưng không có cách gì đền đáp trọn vẹn, nhất là khi cha mẹ không còn nữa. Nghi vấn này khiến cho Trung hoa có nền văn hóa rực rỡ đã mở rộng cửa đón tiếp đạo Phật vì tính ưu việt trong triết lý và tinh thần giải thoát mà xứ sở này còn khiếm khuyết.

Nếu một người con vì thương cha mẹ mà làm những việc phi pháp để cung phụng cha mẹ, đó không phải là có hiếu. Những hành động đó chỉ đưa đến hủy hoại nhân tố trợ duyên giữa bản thân và cha mẹ. Itivuttaka đưa ra một tiêu chuẩn về ba hạng con:

1. Atijātaputta: con hơn cha mẹ
2. Anujātaputta: con bằng cha mẹ
3. Avajātaputta: con thua cha mẹ

Cha mẹ không có Tam quy, ngũ giới, theo ác pháp còn người con có Tam quy ngũ giới, theo thiện pháp. Đây gọi là Atijaataputta. Cha mẹ có đủ quy giới, theo thiện pháp và người con cũng như vậy. Đây gọi là Anujātaputta. Trường hợp thứ ba là cha mẹ có Tam quy, ngũ giới, theo thiện pháp nhưng người con không có những đức tính đó. Đây gọi là Avajātaputta.

Khi cha mẹ còn tại tiền con cái có thể giúp cha mẹ về phương diện vật chất cũng như tinh thần. Nhưng cha mẹ khuất bóng thì sao? Sau cái chết là một khoảng mênh mong vô định đối với kẻ không sống đúng pháp. Điều thứ năm mà người con phải làm theo kinh Thi Ca La Việt là "Tôi sẽ làm tang lễ khi cha mẹ qua đời" Làm tang lễ như thế nào cho đúng pháp? Những cách tổ chức long trọng, giết hại nhiều thú vật, mời nhiều người đến chỉ để ăn nhậu, không phù hợp với Phật giáo. Người phật tử áp dụng theo cách làm phước và hồi hướng phước đến cha mẹ. Không phải chỉ làm phước trong tang lễ là đủ. Người con phải tu tập và làm nhiều việc lành trong đời sống và vào những dịp như ngày giỗ phải tạo cơ hội để làm nhiều phước sự và hồi hướng đến cha mẹ. Lễ VU LAN mang ý nghĩa Saṅghapūjā (cúng dường Tăng chúng) là nét đặc trưng của Phật giáo Bắc tông. Nhưng trong dân gian do tập nhiễm những tục lệ lỗi thời của Trung hoa xưa, vào những ngày trang trọng như vậy thay vì làm phước đúng theo pháp, người ta phung phí tiền bạc mua các loại vàng mã gởi cho người chết. Những thói mê tín đó đúng ra không phải của Phật giáo Trung hoa, chính ngoại giáo trà trộn vào và truyền sang Việt nam. Ngày nay loại vàng mã được hiện đại hóa bằng những loại tiền âm phủ đô la, nhà, xe, vật dụng trông như thật. Dĩ nhiên tốn kém hơn trước rất nhiều. Thậm chí có một số người kiếm những tranh ảnh của hoa hậu, người mẫu hoặc những trang thanh niên tài tử để cưới cho con của mình đã chết. Sự thoái hóa tinh thần của người sống tạo ra nhiều bất an, rối loạn và do vậy không có phước để giúp bất cứ hàng ngạ quỷ nào.

Khi cha mẹ qua đời không phải chỉ dừng lại ở việc làm phước. Người con hiếu hạnh còn phải biết cách giúp cha mẹ thoát khỏi biển khổ luân hồi. Một tình thương hạn hẹp không thể giúp cho người thân đi vào trạng thái giải thoát bao la. Cho nên điều đầu tiên là bản thân người con phải tu tập theo chánh đạo. Trong luân hồi chắc chắn có vô số cha mẹ, chính những cách hiếu hạnh đúng pháp, những gương tu tập sáng chói in sâu vào tâm trí những bậc cha mẹ mà mình đã có lần gặp gỡ và trở thành người thân yêu. Khi gặp lại dù không quen biết vẫn cảm thấy gần gũi, quý mến ta. Đây là nhân duyên của chánh pháp. Đức Phật giúp được vô số người đến với sự giác ngộ trong những trường hợp đặc biệt cũng do nhiều đời sống giúp người thân bằng sự thể hiện chánh hạnh như thế.

Khi sống theo pháp và càng ngày càng chứng nghiệm giải thoát các phiền não nhiều hơn thì tình thưong không còn hạn lượng ở nơi người ruột thịt của mình. Tình thương đó sẽ chuyển thành từ tâm giải thoát và mở rộng đến tất cả chúng sanh, trong đó có những người là cha mẹ chúng ta trong vô lượng đời sống. Cho nên cứu độ chúng sanh tức là cứu độ cha mẹ. Đây chính là tinh thần hiếu hạnh trong đạo Phật. Công sinh thành là bao la thuộc thế gian phải lấy cái bao la thuộc xuất thế gian là sự giác ngộ thánh pháp mới đền đáp được trọn vẹn. Sự sai khác về cách báo hiếu trong đạo Phật so với Nho giáo chính là dành cho cha mẹ một tình thương vô ngã. Sự duy trì cách sống nhiễm trước không giúp được mình thì làm làm sao cứu độ được cha mẹ.

Phật ngôn trên đã nhấn mạnh rằng không ai giúp được ta một khi xa rời thiện pháp và chính tâm hướng về lẽ chánh mới đem lại sự toàn hảo cho chính mình và tạo nhân duyên cho nhiều người đến với chân lý.

Tóm lại có vài phương châm về cách báo ân cha mẹ trong bài viết này:

1. Không thể so sánh về công ơn sinh thành giữa cha và mẹ.

2. Dù vì cha mẹ cũng không làm điều phi pháp.

3. Cung phụng vật chất cho cha mẹ chưa đủ, còn phải lưu tâm đến nhu cầu tinh thần.

4. Bản thân phải tu tập đúng pháp trước khi nghĩ đến việc giúp cha mẹ tại tiền cũng như quá vãng.

5. Tình thương vô ngã có tác dụng sâu rộng hơn. Muốn vậy tự bản thân người con phải cố gắng vươn lên như tính cách hoa sen.

(1) Nho giáo - Trần Trọng Kim
(2) - nt-